De opvang van asielzoekers in de aanmeldcentra is zorgwekkend, concludeert de Nationale ombudsman, mr. R. Fernhout, op basis van een zojuist afgerond onderzoek. Sinds de invoering van de 48 uurs-procedure in 1999 zijn asielzoekers gedwongen vaak dagen te verblijven in onhygiënische, warme en vaak overvolle wachtruimten zonder enige privacy. Het vereiste van humane opvang is te ver op de achtergrond geraakt.
Dit komt een adequate behandeling van de asielaanvraag niet ten goede. Verder concludeert de ombudsman dat de huidige praktijk van opvang achter gesloten deuren in de zogeheten land-AC's geen wettelijke basis heeft. De ombudsman doet de Minister van Justitie een reeks van aanbevelingen. Eén daarvan luidt dat de Minister zich op korte termijn door deskundigen laat adviseren over de inrichting van de AC's.
Vanuit de samenleving is vooral na de invoering van de zogeheten 48 uurs-procedure in 1999 kritiek geuit op de kwaliteit van de opvang van asielzoekers in de aanmeldcentra (AC's). Dat was voor de Nationale ombudsman aanleiding om op eigen initiatief een onderzoek in te stellen naar de manier waarop de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) heeft zorggedragen voor de verblijfsomstandig-heden in de AC's. Het onderzoek heeft betrekking op het AC Schiphol en de zogenoemde land-AC's in Rijsbergen en Zevenaar. Het vierde AC in Ter Apel was bij de start van het onderzoek nog in ontwikkeling.
De AC's geven onderdak aan asielzoekers in de eerste fase van de behandeling van hun verzoek om toelating. Iedere asielzoeker wordt daar gehoord over zijn of haar identiteit, nationaliteit en reisroute. Daarnaast kan de IND besluiten ook het nader gehoor af te nemen in het AC. Oorspronkelijk was het de bedoeling om de aanvraag binnen 24 uur (één etmaal) te behandelen. In de loop van 1999 is dit vanwege de grote toestroom van asielzoekers naar Nederland uitgebreid naar 48 zogeheten procesuren. Dit zijn de uren waarbinnen de IND de aanvragen behandelt, d.w.z. van 's ochtends acht tot 's avonds tien uur. Dat betekent dat een asielzoeker drie of vier nachten in het AC kan verblijven, afhankelijk van het tijdstip waarop de 48 uur officieel gaan 'lopen'. Uit het onderzoek van de ombudsman komt naar voren dat een verblijf vaak nog langer duurt.
Verblijfsomstandigheden niet humaan
De Nationale ombudsman heeft onder meer onderzoek gedaan naar de inrichting van de wacht- en slaapruimten, de sanitaire voorzieningen, de informatievoorziening en medische verzorging. Hij stelt het volgende vast. Vanaf 's ochtends acht uur moeten de asielzoekers met z'n allen in wachtruimten verblijven tot ze 's avonds weer naar de slaapzalen mogen. De wachtruimten zijn spaarzaam ingericht met tafels en stoelen die niet geschikt zijn om lang op te zitten. Het is er warm, de ventilatie laat te wensen over waardoor het stinkt, en in een enkel geval komt er geen daglicht binnen. In de AC's Rijsbergen en Schiphol zijn geen eetzalen, waardoor er ook in de wachtruimten gegeten moet worden. De slaapzalen zijn pas na ongeveer tien uur 's avonds toegankelijk, ook voor de kinderen. Alleen op medisch advies is uitzondering mogelijk. Er staan stapelbedden met plastic matrassen in zalen van dertig tot tachtig plaatsen. Tussen de bedden kan nauwelijks worden gelopen. Het stinkt er omdat de ventilatie beperkt is, en omdat mensen vaak in kleren slapen die ze al een paar dagen aan hebben. Mannen en vrouwen slapen gescheiden. Op de vrouwenzalen staan een paar kinderbedjes. Sommige zalen hebben maar één deur of geen ramen. Er is niet altijd een aparte nooduitgang. Er zijn nergens kastjes of kluisjes om persoonlijke bezittingen veilig in op te bergen.
De hygiënische omstandigheden zijn onvoldoende. Met name in de land-AC's zijn te weinig douches beschikbaar (gemiddeld één op twintig mensen). De waslokalen zijn overdag dicht en bieden bovendien te weinig privacy. Er is geen mogelijkheid (behalve in noodgevallen) om kleren te wassen. Mensen hebben vaak dagenlang dezelfde kleren aan, omdat ze niet weten dat zij bij hun bagage kunnen. Er zijn te weinig schoonmakers om de verblijfruimten en sanitaire voorzieningen schoon te houden.
De mensen kunnen in de wachtkamers alleen televisie kijken. Nieuwszenders en journaals zijn daarvan uitgezonderd. In enkele AC's mogen geen kranten of boeken gelezen worden en is het gebruik van pen en papier niet toegestaan. In de land-AC's zijn wel crèches, maar deze zijn alleen door de week open tot vijf uur 's middags. Hierdoor komt het vaak voor dat kinderen bij het gehoor of nader gehoor van hun ouders aanwezig zijn, wat volgens de ombudsman ongewenst is.
Er is onvoldoende vastgelegd aan welke huisregels de asielzoekers zich hebben te houden. Ook is niet geregeld wie verantwoordelijk is voor het geven van informatie. Zo komt het voor dat iemand er pas na dagen achterkomt dat hij op bepaalde tijden bij zijn bagage mag, die in een afgesloten ruimte is opgeborgen. Ook is er geen voorlichting over vluchtroutes in geval van brand, en is niet overal een bewegwijzering aangebracht. De asielzoekers krijgen nauwelijks tussentijds informatie over de voortgang van hun procedure.
Als asielzoekers ziek zijn, moeten ze dit melden aan de beveiligingsmedewerkers of vrijwilligers van Vluchtelingenwerk. Omdat dit geen medisch deskundigen zijn, kan dit betekenen dat problemen te laat of verkeerd worden gesignaleerd. Medische hulp van de GGD is op zich in voldoende mate gewaarborgd, maar daarentegen ontbreekt psychosociale zorg. De verantwoordelijkheden van de GGD op het gebied van medische hulp enerzijds en medische advisering in het kader van de asielaanvraag anderzijds zijn niet gescheiden.
Voorzieningen niet aangepast aan langer verblijf
Op basis van zijn onderzoek concludeert de Nationale ombudsman dat de asielzoekers in de AC's onvoldoende rust, privacy, hygiëne en veiligheid wordt geboden. Bovendien worden zij door het ontbreken van informatie over hun rechten en plichten gereduceerd tot willoze volgers van aanwijzingen die zij vaak niet begrijpen. Daardoor wordt geen recht gedaan aan hun menselijke waardigheid. Dit alles heeft een negatieve weerslag op hun vermogen om adequaat hun belangen te behartigen en om tijdens de eerste fase van de asielprocedure snel en efficiënt te kunnen worden gehoord. Dit klemt des te meer vanwege de kwetsbare positie waarin de asielzoekers zich bevinden. Velen van hen hebben ingrijpende ervaringen en een lange reis achter de rug. Daar komt bij dat de asielprocedure bepalend is voor hun toekomst. Ten slotte is het ook voor de overheid van belang dat er sprake is van een snelle en zorgvuldige behandeling. De Nationale ombudsman concludeert dat de Minister van Justitie in 1999 met de omschakeling van de 24 uurs- naar de 48 uurs-procedure geen rekening heeft gehouden met een langer verblijf van asielzoekers in AC's en de voorzieningen daar niet op heeft aangepast. De ombudsman vindt het opmerkelijk dat er niet is besloten de verantwoordelijkheid voor de opvang te leggen bij het Centraal Orgaan opvang asielzoekers in plaats van bij de IND. De IND is immers niet toegerust voor het verzorgen van dergelijke opvang. Op dit moment zet de IND in de AC's alleen enkele technische medewerkers in. Verder is er personeel via catering- en beveiligingsbedrijven aangetrokken. Met als gevolg dat de opvang bijna volledig in handen is gelegd van de - voor een groot deel vrijwillige - medewerkers van Vluchtelingenwerk.
De resultaten van het onderzoek zijn voor de Nationale ombudsman aanleiding om de Minister van Justitie een groot aantal aanbevelingen te doen. Eén daarvan luidt dat de Minister zich op korte termijn door deskundigen laat adviseren over een adequate inrichting van de AC's.
Verblijf achter gesloten deuren wettelijk niet mogelijk
In zijn rapport constateert de Nationale ombudsman, dat asielzoekers in de land-AC's niet vrij zijn om te gaan en te staan waar zij willen. Binnen de grenzen van de eis van beschikbaarheid die de Vreemdelingenwet stelt, zou dit wel het geval moeten zijn. De ombudsman is van oordeel dat het verblijf achter gesloten deuren - zoals nu in de land-AC's gebeurt - geen wettelijke basis heeft. Hij beveelt de Minister aan de praktijk aan te passen. Op grond van de Vreemdelingenwet moet een asielzoeker die op Schiphol aankomt, zich ophouden in een door de Koninklijke Marechaussee aangewezen ruimte of plaats. In de praktijk is dit het AC Schiphol. Voor deze vorm van vrijheidsontneming is dus wel een wettelijke basis.
Het onderzoek
In het kader van dit onderzoek hebben medewerkers van het Bureau Nationale ombudsman de AC's bezocht. Daarnaast zijn schriftelijke vragen gesteld aan en/of gesprekken gevoerd met de hoofden van de AC's, medewerkers van de beveiligingsdiensten, medewerkers van Vluchtelingenwerk en de Staatssecretaris van Justitie.
