Er komt een nieuw kabinet en de nieuwe bewindspersonen staan, als het goed is, binnenkort klaar om de handen uit de mouwen te steken. De politieke dadendrang zal de komende tijd groot zijn. Bij elk nieuw kabinet draaien de beleidsmachines van de verschillende ministeries op volle toeren. Dat kan ertoe leiden dat beleidsmaatregelen en bijbehorende wetgeving in te hoog tempo over elkaar heen buitelen. Als ombudsman kijk ik vooral naar de rechtszekerheid voor burgers, een fundamentele waarde van onze rechtsstaat. Die kan zowel direct als indirect onder druk komen te staan. Ik denk aan de langstudeerboete, de eigen bijdrage voor AWBZ-voorzieningen en het terugvorderen van teveel ontvangen zorg-, huur en kinderopvangtoeslag. Ik maak mij ook zorgen over de uitvoerbaarheid en de effecten daarvan voor de burger. Vandaar mijn appèl op de informateurs in het regeerakkoord aandacht te schenken aan rechtszekerheid en uitvoerbaarheid.
Rechtszekerheid
Bij rechtszekerheid is er in mijn ervaring een essentieel verschil tussen rechtszekerheid ex ante en rechtszekerheid ex post. Rechtszekerheid hier en nu of na verloop van tijd en soms pas na vele juridische procedures. Zo kan het dankzij onze zorgvuldige wettelijke procedures maanden of jaren duren voordat uiteindelijk definitief rechten en plichten van burgers vastgesteld zijn. Deze onzekerheid kan in een concreet geval grote problemen opleveren. Hoe kan je als gehandicapte in het hier en nu je thuiszorg organiseren, wanneer pas twee jaar later vast komt te staan welk budget je daarvoor hebt. Veel burgers hebben geen buffer om dit soort onzekerheden op te vangen.
Gedegen uitvoering
Gedegen uitvoering door overheidsinstanties is in het belang van de burger. Als ombudsman vraag ik hier voortdurend aandacht voor, terwijl de politieke aandacht systematisch te kort schiet. Uit veel gesprekken die ik voer met de top van uitvoeringsorganisaties, blijkt dat een gedegen uitvoering steeds moeilijker wordt door de grote hoeveelheid wijzigingen en verfijningen in wetgeving en beleid. Bovendien is zichtbaar dat vanuit de departementen steeds minder vertrouwen is in de uitvoering. Daarom worden steeds vaker ingewikkelde dwingende regels en toezichtsystemen opgesteld. Door verkokering van de uitvoering van wet- en regelgeving en gebrekkige afstemming tussen verschillende ministeries, zijn afstemmingsproblemen en onduidelijkheden inherent aan onze wetgeving. Daardoor komt ook de uitlegbaarheid onder druk te staan. Als slechte een handjevol experts begrijpen hoe de systematiek in elkaar zit, hoe moet een burger dan begrijpen waarom hij ergens recht op heeft of waarom niet?
Advies aan nieuw kabinet
Aandacht voor rechtszekerheid, complexiteit en uitvoerbaarheid kost geen geld, maar vraagt een andere manier van werken. Mijn advies in het kader van de kabinetsformatie is dan ook het volgende:
- Kies bij financiële aanspraken bij voorkeur voor het uitgangspunt van rechtszekerheid hier en nu voor de burger. Door toenemende complexiteit en veranderingen die elkaar in hoog tempo opvolgen, raakt de rechtszekerheid van burgers buiten beeld.
- Kies voor uitvoerbaarheid en dus voor eenvoud. Dat zit hem in zaken als de keuze van de definitie van het inkomensbegrip, in het beperken van de frequentie van herzieningen en nieuwe vormen van afstemming en samenwerking tussen ministeries.
- Kies voor vertrouwen. Ga niet wetgeven vanuit wantrouwen, niet richting de burger, niet richting mede-overheden en niet richting uitvoeringsorganisaties en de professionals die daar werken. Probeer niet alles dicht te regelen. Liever een hardheidsclausule voor uitzonderingsgevallen dan allerlei moeilijke uitzonderingsregels die elk weer tot lastige uitlegvragen en ongewenste uitkomsten kunnen leiden, omdat nu eenmaal niet iedere uitzonderingssituatie te voorzien is.
