Onze samenleving digitaliseert in een rap tempo. We komen dagelijks in aanraking met nieuwe technologieën en regelen steeds meer zaken online. Dit biedt voordelen, maar leidt ook tot grote uitdagingen. Voor ons als burger. En natuurlijk: voor overheden en bedrijven. Iemand die ons meer kan vertellen over de impact van deze niet meer te ontkennen digitale overgang is Linda Kool, senior onderzoeker van het Rathenau Instituut.
1. Wat doet het Rathenau Instituut?
“Wij doen onderzoek naar de betekenis van nieuwe digitale technologieën. Zo onderzoeken we bijvoorbeeld de invloed van apps, platforms, algoritmes en software op ons gedrag en onze beslissingen. Daarnaast houden we ons bezig met het debat over de impact van technologie en innovatie op de samenleving. De onderzoeken en debatten kunnen over van alles gaan: van robots en de toekomst van het werken tot zelfrijdende auto’s of andere toepassingen van kunstmatige intelligentie (AI). We kijken wat voor kwesties en uitdagingen er spelen en of onze samenleving voldoende voorbereid is om daarmee om te gaan.”
2. Welke ontwikkelingen zien jullie zoal binnen de digitale samenleving?
“In de digitale samenleving zien we verschillende trends die invloed hebben op ons leven. Dat zijn ontwikkelingen die naar onze mening vier werelden raken:
-
De materiële wereld - robots, drones, zelfrijdende auto’s en allerlei apparaten die verbonden worden aan het internet.
-
De biologische wereld - technologie die werkt met vingerafdrukken en gezichtsherkenning, maar ook persuasieve technologie, die bijvoorbeeld wordt gebruikt in e-health. Denk hierbij aan apps die werken als e-coaches en advies geven over een gezondere levensstijl.
-
De socio-culturele wereld - virtual reality (VR), augmented reality (AR), social media en platforms zoals Uber, Airbnb, Tinder.
-
De digitale wereld - AI, big data en algoritmes.
We zien dat de technologie steeds meer verweven raakt met ons dagelijks leven. In de supermarkt kunnen we bij zelfscan kassa’s terecht en doen we dus zonder enig menselijk contact boodschappen. Online shoppen doen we al langer, maar de bezorger is nu nog een persoon. Misschien is de bezorger straks wel een drone. Een ander voorbeeld is de smart speaker, zoals Siri van Apple en Alexa van Amazon. Zo’n speaker kan - als je zou willen - zelfs je kinderen de opdracht geven om hun kamer op te ruimen. Jij en je kinderen communiceren zo met de speaker alsof het een gezinslid is. Zo vervagen de grenzen tussen de digitale wereld en onze fysieke wereld steeds meer.”
3. Wat voor kwesties brengen nieuwe digitale technologieën met zich mee?
“Nieuwe technologieën veranderen bijvoorbeeld de digitale dienstverlening door bedrijven en overheden. Waar voorheen beslissingen vooral door personen werden genomen, gebeurt dit nu steeds vaker door digitale systemen. Dat leidt tot ethische en maatschappelijke kwesties. Neem het algoritme van Facebook dat bepaalt wat jij wel en niet ziet in je tijdlijn. Vroeger bepaalde je zelf welk nieuws je wilde volgen, nu heeft een algoritme daar ook voor een deel controle over. Een ander voorbeeld is de inzet van AI (Artificial Intelligence) voor het beoordelen van sollicitanten. Het Amerikaanse bedrijf Amazon maakte gebruik van zo’n selectiesysteem totdat het erachter kwam dat de software vrouwen discrimineerde. Die kwamen onderaan de stapel van geschikte kandidaten terecht. Een uitkomst die heel anders was dan gewenst.”
4. Wat zien jullie als de grootste uitdaging in de digitale transitie?
“In de digitale wereld heerste heel lang vrijheid en blijheid. Maar we zien nu dat het tij keert. Er is onzekerheid over de mate waarin publieke waarden, zoals gelijkheid, autonomie en privacy gewaarborgd worden in de digitale samenleving. Zo zorgen innovaties als slimme speakers en chatbots soms gewoon voor verwarring. Omdat het voor ons als mensen steeds lastiger is om in te schatten of je nu communiceert met een robot of een echt persoon. Nog onduidelijker is het wanneer bepaalde apparaten, zoals je mobiele telefoon, ‘meeluisteren’. Dus wat ons betreft is de grootste uitdaging van nu het versterken van digitaal burgerschap.
‘Iedereen heeft recht op betekenisvol menselijk contact.’
Met digitaal burgerschap bedoelen we dat iedereen moet kunnen begrijpen hoe nieuwe technologieën werken en wat voor invloed die hebben op ons leven. En nog belangrijker: we moeten ons kunnen weren tegen de ongewenste uitkomst van een digitale technologie, of een alternatief kunnen kiezen. Een voorbeeld is de filterbubbel: de selectie van nieuwsberichten, die op basis van je mediaconsumptie door algoritmes van bijvoorbeeld Facebook in je tijdlijn komt. Een ongewenste uitkomst van zo’n algoritme is nieuws vanuit slechts één perspectief of zelfs nepnieuws. Het is heel belangrijk dat mensen beseffen dat zo’n uitkomst mogelijk is.
Wij stimuleren het debat rondom innovaties en hun invloed op de maatschappij op allerlei manieren. Daarnaast organiseren we samen met de SER (Sociaal Economische Raad) werkconferenties over te ondernemen acties voor een verantwoorde digitale samenleving. Eén van de laatste acties op dit gebied was onze oproep tot nieuwe mensenrechten en richtlijnen die echt aansluiten op de digitale wereld, en dat dan op nationaal en Europees niveau. Denk aan het recht op betekenisvol menselijk contact door de opkomst van spraaktechnologie en chatbots.”
‘Technologie is geen slimme gadget meer, maar gaat over hoe we ons leven en onze samenleving vormgeven.’
5. In jullie jaarverslag staat dat Nederland verantwoord moet digitaliseren. Wat betekent dit concreet voor de overheid en voor burgers?
“Het huidige politieke debat wordt wat ons betreft nog teveel geleid door incidenten, terwijl de digitale samenleving juist een vast punt op de beleidsagenda zou moeten zijn. Wel constateren we dat bijvoorbeeld het debat over privacy nu actief gevoerd wordt en daarvan zien we ook resultaten zoals de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG). Maar de ethische en sociaal-maatschappelijke kwesties worden nog niet echt opgepakt. Het debat moet nog veel meer gaan over de grondrechten van de mens, vinden wij. Technologie is geen slimme gadget meer, maar gaat over hoe we ons leven en onze samenleving vormgeven. En daarom moeten we veel meer kijken of en hoe we daar grip op kunnen krijgen.”
Waarom brengt de Nationale ombudsman dit?
De Nationale ombudsman vindt dat iedereen mee moet kunnen doen in de samenleving. Ook als onze samenleving steeds meer digitaliseert. Zo moet de overheid ondanks digitalisering voor iedereen op verschillende manieren bereikbaar zijn. Zodat iedereen zijn zaken met de overheid kan blijven regelen. De ombudsman houdt hierover net als organisaties zoals het Rathenau Instituut een vinger aan de pols en brengt knelpunten aan het licht. Zo zijn we onlangs een onderzoek gestart naar de gebruiksvriendelijkheid van digitale formulieren en zullen we later dit jaar gaan kijken naar de telefonische bereikbaarheid van de overheid. Loopt u tegen een probleem aan in uw digitale communicatie met de overheid en komt u daar zelf niet uit? Bel ons gratis op 0800 - 335 55 55 of dien online een klacht in. Wij staan voor u klaar.
