"Betrek burgers eerder"

“We willen dat de overheid naar de belangen van burgers kijkt vóórdat ze digitale systemen ontwikkelt. Zo zet de overheid de burger centraal.” Emily Govers is onderzoeker bij de Nationale ombudsman. Zij werkte mee aan de ombudsvisie over data en algoritmen.

De Nationale ombudsman presenteerde op 2 maart 2021 ‘Een burger is geen dataset - Ombudsvisie op behoorlijk gebruik van data en algoritmen door de overheid’. Daarin staan aanbevelingen voor overheidsorganisaties.

Ombudsman Reinier van Zutphen zegt in de ombudsvisie dat overheden het belangrijk vinden om het belang van de burger voorop te stellen. Maar dat dit in de praktijk nog onvoldoende gebeurt. Volgens hem wil niemand dat burgers slachtoffer worden van een overheidssysteem met data en algoritmen. Of dat zij worden geconfronteerd met ongewenste resultaten.

Instanties bezoeken

De Nationale ombudsman startte daarom een onderzoek. Hij wilde weten hoe overheidsinstanties omgaan met de belangen van burgers als ze data en algoritmen gebruiken.

Een onderzoeksteam bezocht verschillende instanties om te horen hoe zij dat aanpakken. Onderzoeker Emily Govers: “We gingen langs bij UWV, de Belastingdienst, de SVB en de politie. Zij hebben veel contact met burgers.”

Praten met burgers

Ook spraken de onderzoekers met de ministeries van Justitie en Veiligheid (JenV) en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). En met medewerkers van het College van de Rechten van de Mens, de Algemene Rekenkamer, de Raad van State en wetenschappers van universiteiten. "Daarnaast hebben we diepte-interviews gehouden met dertig burgers."

Uitvoeringsorganisaties

Wat blijkt? De uitvoeringsorganisaties werken ieder voor zich aan systemen waarin data en algoritmen een rol spelen. Emily: “We zagen dat ze goed nadenken over de ontwikkeling van nieuwe systemen. Ze willen burgers goed helpen, op een verantwoorde manier. Daar zijn ze zich heel bewust van.”

Burgers eerder betrekken

Maar het onderzoeksteam ziet ook een belangrijk aandachtspunt. Emily: “De instanties willen burgers goed helpen. Maar systemen worden voor een groot deel achter de schermen gebouwd. Daar zijn burgers niet bij betrokken. Of pas in een laat stadium. De vraag ‘Waaraan heb je behoefte?’ wordt van tevoren niet aan burgers gesteld.”

De onderzoekers vinden dat dat beter kan. “We willen dat overheden burgers betrekken vóórdat ze digitale systemen ontwikkelen. En niet pas na afloop. Dat heeft alles te maken met behoorlijk gedrag van de overheid.”

Aanbevelingen voor de overheid

In de ombudsvisie presenteren de onderzoekers daarom drie aanbevelingen voor de overheid:

1. Wees duidelijk
2. Wees toegankelijk
3. Wees oplossingsgericht

Als overheden deze uitgangspunten gebruiken bij data en algoritmen, stellen ze het perspectief van burgers centraal.

Risico’s verkleinen

Emily: “Mensen kunnen altijd slachtoffer worden van systemen. Dat risico verklein je door van tevoren goed na te denken over welke persoonlijke gegevens een systeem gebruikt. En gaat het toch mis? Dan moet er een mogelijkheid zijn om het systeem te stoppen.”

Een concrete aanbeveling is dan ook: bouw een ‘stopknop’ in het systeem. Want persoonlijk contact en maatwerk moeten altijd mogelijk blijven. Emily: “Dat versterkt het vertrouwen van burgers in de overheid.”

Positieve reacties

Politieke partijen hebben de ombudsvisie goed ontvangen, zegt Emily. “We kregen een brief van staatssecretaris Knops van BZK. Hij is al bezig met een aantal aanbevelingen, zoals de stopknop. Dat is positief om te horen.”

Wat de volgende stap is? “Wij willen verder praten met organisaties binnen en buiten de overheid”, aldus Emily. “En presentaties geven over onze aanbevelingen. Daar zijn we nu druk mee bezig.”