"Overheden: ga naast mantelzorgers staan"

Blonde vrouw (Jeanine Stam, onderzoeker Nationale ombudsman) kijkt lachend in de camera. Ze draagt een wit shirt.

In aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen in 2022 zet de Nationale ombudsman de knelpunten rond mantelzorg nogmaals nadrukkelijk op de agenda. Ondanks alle mooie overheidswoorden is er de afgelopen jaren te weinig verbeterd. Jeanine Stam, onderzoeker bij de Nationale ombudsman: “De menselijke maat moet terug. Denk met mantelzorgers mee.”

Jeanine Stam werkt sinds 1997 bij de Nationale ombudsman. De laatste jaren houdt ze zich bezig met allerlei zorgvraagstukken, waaronder mantelzorg. Verschillende onderzoeksthema’s kwamen aan bod. Hoe is de toegang tot zorg geregeld? Wat zijn de knelpunten in wetten? Hoe staat het met de ondersteuning van mensen met dementie?

Veel woorden, weinig daden

Jeanine: “Overheden en andere partijen beloven van alles. Ze starten een nieuw proefproject, schrijven een rapport, bouwen een app, enzovoort. Maar in de praktijk is er te weinig aandacht voor de positie van mantelzorgers. Ook is er nog niet genoeg waardering voor ze.”

In september vorig jaar verscheen het rapport ‘Blijvende zorg’, met een terugblik op deze onderzoeken en de effecten ervan. Jeanine: “Onze conclusie over de rol van de overheid was: veel woorden en weinig daden. Zeker op het gebied van mantelzorg. De wil om zaken te verbeteren is er, maar toch gebeurt er te weinig.”

Rekenen op de overheid

Dus was de tijd rijp voor een vervolg. Jeanine en haar collega's spraken dit jaar met mantelzorgers, belangenorganisaties, cliëntondersteuners, wetenschappers en overheid.

“De manier waarop mantelzorg geregeld is, blijkt nog altijd niet goed aan te sluiten bij wat er daadwerkelijk nodig is. De regels zijn te ingewikkeld. Betrokken partijen werken nog te weinig samen. Het duurt te lang, er is te veel geregel. En er is te weinig goed persoonlijk contact met de overheid.”

Ook hoort Jeanine dat mantelzorgers te maken krijgen met gemeentelijke bezuinigingen. “En dat in een tijd dat mantelzorgers juist zo hard nodig zijn. Als de overheid wil dat mensen zelfredzaam zijn en (langer) thuis kunnen blijven wonen, dan zijn mantelzorgers van wezenlijk belang. Zij moeten op deze overheid kunnen rekenen.”

Serieus genomen

Jeanine herinnert zich een treffend verhaal van een mantelzorger. Zij wilde haar man thuis gaan verzorgen en kreeg daarvoor toestemming van het revalidatiecentrum. Deze vrouw is een half jaar aan het regelen geweest, maar werd steeds tussen instanties heen en weer gestuurd.

“Wij hebben de partijen bij elkaar gebracht om 'achter de schermen' afspraken te maken, zodat de mantelzorger daar niet mee werd belast. Pas toen is het gelukt. Ook heeft zij nog een kritisch gesprek met de overheidsinstanties kunnen voeren. Zij voelde zich eindelijk serieus genomen.”

Menselijke maat

Volgens de Nationale ombudsman moet er bij de overheid nog meer begrip zijn voor mantelzorgers. “De menselijke maat moet terug. Dat begint bij empathie. Wij vinden dat persoonlijk contact nodig is. Mét inlevingsvermogen. Sta naast mantelzorgers, luister goed en denk met hen mee”, zegt Jeanine.

“We zijn intussen bijna zeven jaar verder sinds de decentralisatie”, gaat Jeanine verder. In 2015 namen gemeenten onder andere zorgtaken voor langdurig zieken en ouderen over van de Rijksoverheid. “Van ambtenaren mogen we inmiddels bijzondere deskundigheid verwachten om goed en snel ondersteuning op maat te bieden.”

Volgens Jeanine moeten ambtenaren in het woud van regels en financiering de mogelijkheid hebben om af te wijken van richtlijnen of beleid. En bereid durven zijn om dat te doen. Bijvoorbeeld als richtlijnen of beleid tot ongewenste situaties voor mantelzorgers leiden.

Werken vanuit de menselijke maat volgens de Nationale ombudsman

De Nationale ombudsman doet een belangrijke oproep aan gemeentebesturen. Laat ambtenaren experimenteren met werken vanuit het gezichtspunt van mantelzorgers. Geef hun ruimte om maatwerk te kunnen leveren. Ambtenaren moeten hun werkwijze kunnen aanpassen als wet- en regelgeving hen beperken. Stimuleer ambtenaren en leid ze op om passende werkmethoden te ontwikkelen. En geef ze voldoende steun om te vernieuwen. Alleen dan kunnen zij met mantelzorgers meedenken en ondersteuning vinden die écht werkt.

Vijf voorwaarden waaraan ambtenaren moeten (kunnen) voldoen om mantelzorgers goed bij te staan:

1. Heb een luisterend oor en begrip

Ga naast mantelzorgers staan. Bied ruimte voor een open gesprek. Heb oog en oor voor de beleving van de mantelzorger.

2. Werk samen en stel je zorgzaam op

Betrek mantelzorgers op basis van gelijkwaardigheid bij gesprekken. Neem hun inbreng serieus. En besteed daarbij nadrukkelijk aandacht aan hún welzijn en behoeften.

3. Denk vraaggericht en integraal

Ga uit van de hulpvraag van mantelzorgers. En niet van het aanbod van ‘producten’. Een vraag die hierbij hoort is: Waar kan ik je mee helpen? Denk minder vanuit financieringsstromen en afvinklijstjes. En laat de gedachte los dat de opbrengst van de ondersteuning in een ander ‘potje’ of ‘hokje’ valt.

4. Wees eerlijk en oprecht

Wees eerlijk en oprecht in je interesse en handelen. Dit geeft mantelzorgers vertrouwen in de overheid. Ook als iets niet meteen kan worden opgelost of geregeld. Denk ook aan alternatieven.

5. Handel creatief en verbindend

Denk buiten de gebaande paden en vanuit het doel dat moet worden bereikt. Kijk oplossingsgericht en verbind. Er is veel mogelijk binnen de bestaande regels. Maar wees ook bereid ervan af te wijken wanneer dat noodzakelijk is.