Er gaat al veel goed in de schuldhulpverlening in Nederland, maar het kan en moet nog beter. Zo biedt de overheid mensen met problematische schulden bijvoorbeeld nog niet altijd laagdrempelige toegang tot schuldhulpverlening. Dat is één van de redenen dat in 2017 het landelijk programma Schouders Eronder in het leven is geroepen. Tegen welke knelpunten lopen hulpverleners aan? En nog belangrijker: wat hieraan te doen?
In Nederland hebben 1,4 miljoen huishoudens te maken met (een risico op) problematische schulden, aldus recent onderzoek van het Nibud. Een derde van deze huishoudens ontvangt geen enkele vorm van schuldhulpverlening. En de meest opvallende uitkomst uit dit Nibud-onderzoek: 40 procent van de mensen met schulden denkt dat hun probleem gewoon niet ernstig genoeg is om daar hulp voor te zoeken. Kortom: een belangrijke uitdaging van schuldhulpverlening blijkt bewustwording: het besef dat je er zelf echt niet meer uitkomt en dus wel hulp moet inschakelen.
We spreken Julia den Hartogh, programmamanager van Schouders Eronder, en Marleen Smit, procesmanager bij Divosa over deze en andere uitdagingen rondom schuldhulpverlening.
Wat doet Schouders Eronder precies en welke rol heeft Divosa hierin?
Julia den Hartog: “Schouders Eronder is in het leven geroepen om de schuldhulpverlening binnen Nederland te verbeteren. Het is een landelijk programma dat zich richt op professionals binnen de schuldhulpverlening en bestaat uit een samenwerking tussen vijf partijen: de Landelijke Cliëntenraad, NVVK, Sociaal Werk Nederland, VNG en Divosa.” Marleen Smit vult aan: “Schouders Eronder houdt zich vooral bezig met verbetering van het vakmanschap van schuldhulpprofessionals. Divosa en de andere vier partijen kijken ook hoe schulden ontstaan en voorkomen kunnen worden. Want alleen het ondersteunen van de professional lost het probleem van de schulden natuurlijk niet op. Daarvoor moeten we ook kijken naar de complexiteit van het toeslagenstelsel. Veel mensen komen in de problemen door terugvordering van toeslagen en verrekening met lopende toeslagen. Die complexiteit van het stelsel is niet van de een op andere dag te vereenvoudigen, maar de realiteit is wel dat dagelijks mensen hierdoor in de problemen raken. De kunst is om gezamenlijk te bekijken welke stappen we kunnen ondernemen om het minder ingewikkeld te maken voor mensen. Dit doen we door mee te denken met verschillende departement en deel te nemen aan overleggen over het vereenvoudigen van het toeslagenstelsel.”
Waarom ontvangt een groot deel van de huishoudens met problematische schulden eigenlijk geen schuldhulpverlening?
“Schaamte speelt vaak een rol”, meldt Smit. “Daarnaast vinden velen de stap naar de gemeente of de schuldhulpverlening best groot. Mensen wachten daarom met hulp zoeken of hebben het idee dat ze het zelf wel kunnen oplossen. Vaak stapelen de schulden zich dan alleen nog maar op en wordt het nóg lastiger om uit de schuldensituatie te komen. Schulden en een te laag of wisselend inkomen veroorzaken stress. En stress is een slechte raadgever. Zo nemen mensen eerder ‘domme’ beslissingen, waarmee ik bedoel: keuzes die enkel gericht zijn op de heel korte termijn. Daardoor groeien er in Nederland ook kinderen op in armoede. Bovendien blijken schulden weer een belangrijke reden waarom mensen hun baan verliezen of geen baan vinden. Je zit dan in een negatieve spiraal. Wachten met hulp vragen is dan funest.”
‘De kunst is om alle partners aan tafel te krijgen’
Den Hartogh benadrukt dit hardnekkige knelpunt: “Gemiddeld wachten mensen vijf jaar met het zoeken van professionele hulp. Ze hebben dan gemiddeld ruim 42.000 euro schuld bij vijftien schuldeisers. Dat verklaart ook waarom het zo belangrijk is dat we mensen met schulden, of een kans daarop, snel signaleren, weten te bereiken en op een passende manier helpen uit de schulden te komen. Daarvoor heb je als gemeente partners nodig, zoals woningcorporaties en zorgverzekeraars. De kunst is dan om die partners aan tafel te krijgen om gezamenlijk werkafspraken te maken. Schouders Eronder helpt professionals bij het opzetten en vormgeven van een gestroomlijnd hulpverleningsproces. Een voorbeeld van zo’n hulpmiddel is het draaiboek voor vroegsignalering van schulden dat wij ontwikkeld hebben voor hulpverleners.”
Smit voegt toe: ”Snelheid speelt een grote rol in de schuldhulpverlening. Dat is nog best een lastig punt, omdat hulpverleners daarin ook afhankelijk zijn van schuldeisers. Belangrijk om te weten is dat de schuldinning met alle bijbehorende kosten doorloopt zolang er geen schuldenregeling is. Een aantal schuldeisers reageert bijvoorbeeld niet snel op een voorstel van een schuldenregeling, omdat zij bij zo’n regeling slechts een klein percentage van hun vordering terugkrijgen. Sommige schuldeisers baseren hun business model zelfs op de boetes en verhogingen op schulden. Daarom pleiten wij voor één centraal register voor alle schulden en een maximale termijn waarbinnen schuldeisers moeten reageren op een voorstel voor schuldbemiddeling vanuit de gemeente. En uiteraard vraagt dit ook zorgvuldige en snelle communicatie vanuit de gemeente aan de schuldeisers.”
Welke oplossingen biedt Schouders Eronder en hoe helpt dit schuldhulpverleners?
Den Hartogh: “De afgelopen vijf jaar verschenen er maar liefst 800 rapporten over schulden en armoede, maar er landt nog weinig bij de uitvoering. De reden? Het merendeel van de uitvoerders heeft geen tijd om de rapporten te lezen. Bovendien zijn die rapporten vaak redelijk complex en te abstract. Maar de behoefte om iets met de rapporten te doen is er wel. Daarom zijn wij het online platform de Kennisbundel gestart, waar we de meest relevante informatie uit rapporten samenvatten en beschikbaar stellen aan hulpverleners. Op die manier maken we een vertaalslag waardoor hulpverleners nieuwe inzichten gemakkelijker uit de rapporten halen, en - waar het natuurlijk om gaat - direct in de praktijk kunnen gebruiken.”
‘Laaggeletterden helpen met begrijpelijke communicatie’
Smit: “Verbetering van de schuldhulpverlening betekent ook duidelijke en begrijpelijke communicatie naar de burger toe. Daarover zijn veel onderzoeken en rapporten verschenen, die we hebben samengevat in een toolkit over laaggeletterden. Daarin vinden schuldhulpverleners duidelijke adviezen om laaggeletterde cliënten beter te helpen.”
Het programma Schouders Eronder is onderverdeeld in twee fases, waarvan de eerste net is afgerond en we nu de laatste ingaan. Kun je ons meenemen in de fases en vertellen wat we de komende periode kunnen verwachten?
Den Hartogh: “De eerste fase was vooral een verkennende periode waarin we op zoek gingen naar de knelpunten en onderzochten wat er nodig is in de hulpverlening. We constateerden dat er veel kennis is, maar dat er te weinig ruimte is om kennis te delen en te leren. Met die inzichten ontwikkelden we de Kennisbundel met toolkits en organiseerden we bijeenkomsten. Daarmee verbinden we partijen, die elkaar versterken maar soms nog moeilijk kunnen vinden.
De komende tijd zullen we ons vooral richten op de infrastructuur. We kijken hoe schuldhulpverlening het beste kan worden georganiseerd. De pilots en onderzoeken in schuldenland vertellen ons wat wel en niet werkt, maar wat nu de meest passende werkwijze is, blijkt lastig te bepalen. Elke gemeente of samenwerking tussen gemeenten is namelijk anders. Voor een deel zullen gemeenten de wetenschappelijke kennis dus in de praktijk verder moeten ontwikkelen om een vorm van dienstverlening te vinden die het beste aansluit op wat iemand met schulden nodig heeft. Schouders eronder ondersteunt hen daarbij.”
Waarom brengt de Nationale ombudsman dit?
Eerder kondigde de ombudsman aan dat mensen met schulden een open en toegankelijke houding van de gemeente mogen verwachten. Ook vinden we dat het belangrijk is dat mensen weten waar en bij wie zij terecht kunnen voor hulp. Uiteindelijk streven we er met zijn allen naar om de schulden terug te dringen. Ook Schouders Eronder zet zich daarvoor in en daarom delen wij graag hun kennis en inzichten.
Bent u schuldhulpverlener of kent u iemand die ondersteuning kan gebruiken bij zijn of haar problematische schulden? Ontdek welke hulp mensen met schulden mogen verwachten van hun gemeente.
